Books

مطالعه کارنامه چهارده ساله (1325-1339 ه. ق) شعر زن ایرانی، در واقع نخستین قدم برای نشان دادن دوره شکل گیری اندیشه اجتماعی زنان است. از راه این مطالعه می توان روند دگرگونی محتوای شعر از عشق های خیالی و تقلیدی به اندیشه های خلاق را نشان داد. در این کتاب به شعرواندیشه زنانی اشاره شده که در زمان صدور فرمان مشروطه، برخی در دوره جوانی و برخی در دوره میانسالی بوده اند; زنان شاعری که شعر را پایگاه اندیشه وافکار اجتماعی پنداشته و برخی دارای سبک ویژه و آثار و برخی دیگر تاثیر گذار بوده اند.

این مجموعه شامل معرفی برخی از زنان برجسته‌ی ایرانی است که به زعم نگارنده: "کتاب حاضر حرکتی است که تنها برای ثبت در تاریخ و به عنوان کتابی مرجع، به معرفی زنان پرداخته که خود آغازگر کاری بوده‌اند و یا برای نخستین بار به کاری دست زده‌اند که پیش از آن حداقل در یکصد سال اخیر در اختیار مردان بوده است. بر همین اساس نام آنان به عنوان پیشگام در تاریخ ثبت شده و در این کتاب نیز آمده است". در پایان کتاب تصاویر برخی از این زنان آورده شده است.

فراهم آوردن یک مجموعه شعر برای نشان دادن شعر یک دوران است. دورانی که در این مجموعه نشان داده شده، در قرن بیستم جریان دارد؛ به همین منظور دفتر با نام و شرح احوال و آثار پروین اعتصامی آغاز شده است. شاعری که هرچند لحن و صدایی مردانه دارد، اما شعرش به عنوان شعر زندگی و دردها و رنج‌های آن مطرح شده و بر شاعران پس از خود مؤثر بوده است. در این کتاب ابتدا مقدمه‌ای درباره شعر زنان ایران آورده شده و سپس گزیده‌ای از اشعار شاعران زن ایرانی گردآوری شده است.

در پشت جلد کتاب نوشته شده است: کتاب نسوانیات، شامل 51 شعر از اشعار مندرج از زنان در مطبوعاتی است که در فاصله سال های 1311-1285 خورشیدی 1932-1906 میلادی منتشر شده اند. در این کتاب در مجموع 1307 شماره روزنامه برابر با 27676 برگ مطبوعات از جراید زن نگاری چون: دانش، شکوفه، زبان زنان، نامه بانوان، جهان زنان، عالم نسوان، مجله جمعیت نسوان وطنخواه ایران، پیک سعادت ایران، دختران ایران و روزنامه مردنگار حبل المتین به صورت برشماری کامل و غیرگزینشی مورد بررسی قرار گرفته اند.

ادبیات معاصر کشور ما، گواه ظهور سخنوران نامداری است که چون اختران تابنده یی در سپهر مصفای سده اخیر درخشیده و به غنامندی هر چه بیش تر فرهنگ پربار و گنجینه ارزشمند ادبیات ما افزوده اند. یکی از ویژگی های سخن سرایی این مکتب ادبی، دراین است که در کنار مردان سخن پرداز، شاعر زنانی نیز چون کاج های بلندبالایی در باغستان سخن قامت برافراشته و به رنگینی و طراوت این بوستان سرای سرایش افزوده اند. با آن که شرکت زنان سخنور در روند آفرینش های این دوره در مقایسه با مکتب های قبلی شعر فارسی دری، فزونی چشمگیر یافته است؛ اما در مورد زنان سخن آفرین این عصر، کار تحقیقی در خور توجه صورت نگرفته است. بر مبنای این نیازمندی بود که انستیتوت زبان و ادب دری، پروژه علمی، تحت عنوان: «پژوهش تحلیلی در مورد آثار زنان شاعر افغانستان از ۱۹۸۲-۱۳۴۲ هجری خورشیدی» را به محترم محقق صالحه حبیبی جهت ترفیع به رتبه معاون سر محقق، تفویض نمود، تا از این طریق گامی برداشته باشد، در احیای مفاخر فرهنگی و قدردانی از مقام برازنده زنان سخن سرای کشور.

محترم صالحه حبیبی، با آن که در چند سال اخیر مسوولیت ریاست مرکز زبانها و ادبیات اکادمی علوم را، با مصروفیت های وقت گیر آن به عهده داشت و از سوی دیگر، دشواری های که نسبت کمبود منابع و قلت مواد مطبوع در مورد برخی از زنان سرایش گر، در روند پژوهش پدید می آید، سرانجام توانست از موانع موفقانه عبور نموده و به کار پروژه خویش نقطه پایان بگذارد.

پروژه علمی محترم حبیبی، حاوی مقدمه، پنج فصل، نتیجه و پیشنهادها، صفحه عنوان و فهرست مطالب در آغاز و فهرست مآخذ در اخیر اثر می باشد.

در مقدمه نگارنده در مورد اهمیت موضوع و مبرمیت پژوهش پیرامون زنان سخنور، روش تحقیق و چگونگی گردآوری مواد معلوماتی در مورد برخی سخنوران زن که آثار مطبوع از آنان در دسترس نبود و برخی مطالب فرعی دیگر توضیحات لازم ارایه گردیده است.

در فصل نخست، مروری به گذشته موضوع، و در آن، منابع، آثار و در مورد برخی، گردآوری معلومات شفاهی، مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل دوم، زیر عنوان: «بررسی اوضاع و جایگاه زنان عصر» حاوی مطالب پیرامون اوضاع سیاسی، اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی، جایگاه زنان عصر، از لحاظ اجتماعی و فرهنگی می باشد.

فصل سوم، به «نگاه تحلیلی بر شعر زنان سخنور» و ویژگی های فکری، ساختاری، زبانی و ادبی زنان سخن سرا اختصاص یافته است.

فصل چهارم، زیر عنوان «زنان معروف سخنور این عصر و تحلیل آثارشان» تحلیل و تحقیق یازده تا از شعرای نامدار زنان را احتوا می نماید.

فصل پنجم مربوط است به «اثرگذاری زنان سخنور این عصر بر شعرای مابعد» و بازتاب این اثرگذاری از لحاظ شکل و از نظر معنا.

در پایان فصول نتیجه گیری از پروسه تحقیق به عمل آمده و پیشنهادهای لازم ارایه گردیده است و با ذکر فهرست مآخذ در آن، استفاده از تعداد ۱۱۲ اثر مشهور است، پروژه اختتام می یابد

کتاب حاضر، تحلیل و گزینشی است از شعر زنان ایرانی که در بخش نخست، ابتدا به زندگی شاعران اشارتی می‌شود ;سپس سروده‌های آنان به اجمال بررسی و تحلیل می‌گردد .این شاعران عبارت‌اند از :طاهره قره‌العین، شمس کسایی، نیم‌تاج سلماسی، ژاله قائم مقامی، پروین اعتصامی، ژاله اصفهانی، پروین دولت‌آبادی، سیمین بهبهانی، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده، میمنت میرصادقی، شاداب وجدی، مینا دست غیب، صفورا نیری، گیتی خوشدل، فرشته ساری و خاطره حجازی .در بخش دوم کتاب سروده‌هایی از شاعران یاد شده به طبع می‌رسد .بخش سوم کتاب نیز منتخبی است از اشعار کلاسیک نو، و مدرن سروده زنان

موضوع کتاب حاضر بررسی وضعیت زنان ایرانی از قرن اول هجری تا سال 908 هجری قمری، سال استقرار دودمان صفوی بر تخت حکومت ایران، است. در این پژوهش چهره فرهنگی، خانوادگی، جنسی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زنان در دوره مذکور مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته است. نگارنده تلاش کرده تا از منابع و مدارک تاریخی موجود بیشترین بهره را ببرد و از شرح و تفسیر مبسوط برای گرفتن نتایج دلخواه خودداری کرده است.

مردمان فرهیخته و با فرهنگ قدر و منزلت زن را دریافته و به طرق مختلف احترام خود را نسبت به آنان نشان داده ان که عملکرد زنان شخصیت و منش و جایگاه خوانواده شان در جلب این حرمت بی تاثیر نبوده است. مردان صاحب نامی در تاریخ ایران به نام مادر همسر و حتی ممدوح مونث خود اشتهار داشته اند. نمونه های این امر تا قرن هشتم و نهم در منابع دیده می شود و پس از آن جملاتی نظیر (در ذکر اناث ادب مانع است) و درج نقطه چین به جای نام زنان نشان از تغییر روش دارد

این اثر مختصر سنتی دیگر، قصه ای دیگر، روایتی دیگر اما به غایت واقعی را پیش چشمان ما قرار می دهد. این کتاب بنا به عقیده ی رایج نخستین تذکره ای است که توسط یک بانوی افغانی درباره زنان سخنگوی فارسی زبان نوشته شده است و در عین حال سومین تذکره ای است که به گونه ای مستقل درباره زنان در افغانستان نوشته شده است. پیش از آن فقط تذکره ی سه جلدی آثار هرات به خامه خلیل الله خلیلی و شعرای معاصر هرات از محمد علم غواص انتشار یافته بود. لذا نویسنده ی آن از فضل تقدم برخوردار است. ماگه در این کتاب نشان می دهد که تاریخ نظم و نثر فارسی که خود در بسیاری موارد همدست قدرت و نظم مسلط بوده برای فراموش کردن و نادیده گرفتن، بر پرده و سخن تکیه می زند

روح‌انگیز کراچی( -1333)، پژوهشگر و استاد ادبیات است. در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «بازنگری ادبیاتِ غنی ایران، ‌ یافتن و کشفِ آثار گمشده و نام‌های فراموش شده زنانِ شاعر، بی‌تردید غفلت‌ها و نادیده گرفتن‌ها را تا اندازه‌ای جبران خواهد کرد. احیای این ارزش‌ها و مطرح کردن پیشینه سنّت ادبی زنان بی‌تردید نقشی آگاهی‌دهنده در نشان دادن جایگاه واقعی زنان در ادب فارسی و سهمِ زنانِ شاعر در فرهنگ و جامعه ایران دارد، به علاوه تغییری در جهان‌بینی تک جنسی مردان بوجود می‌آورد و مهم‌ترین دستاورد آن، نگرشی علمی به اندیشه، احساسات و تجربه‌های متفاوتی است که در شعر زنان مطرح شده و به علت‌های مختلف، جامعه از وجود آنها محروم شده است. تدوین تاریخ ادبیات زنان، واکنش طبیعی به جریانی است که آگاهانه یا ناآگاهانه زنِ شاعر و آثار او را از گردونه هنر ملّی ایران حذف کرده است. در جریانِ تاریخِ ادبی ایران و در فضای مردانه‌ای که شاعر و مخاطب هر دو مرد بودند، شاعرانِ زن به ندرت توانسته‌اند آثار خود را به طور معمول و همچون مردان ارائه دهند و در ردیف شاعرانِ روزگار خود محسوب شوند و موقعیت شاعری خود را تثبیت کنند. از این گذشته، رقابت با مردانِ باتجربه کار آسانی نبود. شمار چشمگیر مردانِ شاعر و تعداد اندک زنان، ‌محصولِ قرن‌ها نادیده گرفتنِ زنانِ شاعری است که به عمد فراموش شده‌اند. زنی که یک بیت شعر از او باقی مانده، بی‌تردید آفریننده همان یک بیت نبوده است. ریشه این حذفِ عامدانه کجاست؟ آیا در ساختار فرهنگی نیست که از زن، ‌ موجودی دیگرگونه ساخته و پرداخته است

سال های مورد تحقیق این کتاب عصر افشاریه و زندیه تاریخ وضعیت غمبار و بدتر از دوره صفویه زنان ایرانی است، تاریخ عمومیت جنگ و شمولیت مرگ و دربدری مردم ایران، شرح بی حرمتی و بی ارزشی شرف و خو و جان ایرانیان به خصوص زنان، تاریخ اسارت زنان عصمت جوی و دختران ماهروی به دست سرپنجه تقدیر است.

نویسنده در این کتاب نه تنها شرح زندگی و احوال زنان شاعر عصر قاجار (قرن سیزدهم هجری تا نیمه قرن چهاردهم) را بیان می‌کند بلکه ضمن بررسی حساسیت‌ها و موضوعات مورد علاقه این بانوان شاعر تلاش می‌کند از خلال شرح حال آن‌ها شرایط اجتماعی و فرهنگی زمان‌شان را بشناساند". از 90 نفر شاعران ایرانی این تذکره نیمی از آنان از شاعران قرن سیزدهم، هستند. 26 تن، قرون سیزدهم و چهاردهم را درک کرده‌اند و 16 تن دیگر از شاعران قرن چهاردهم هستند..... شاعران پارسی‌‌گویی که فصل دوم تذکره اندرونی را به خود اختصاص داده‌اند، سی و چهار تن هستند که از نظر تاریخی 2 تن در قرن چهاردهم، 15 تن در قرون سیزدهم و چهاردهم، 12 تن در طول قرن سیزدهم و 4 تن دیگر متولدین قرن دوازدهم هستند که در قرن سیزدهم زیسته و درگذشته‌اند.... بررسی زندگی‌نامه زنان شاعر پارسی‌گو حاکی است که آن‌ها نیز از وابستگان خانواده‌های سلطنتی یا اهل علم و ادب بوده‌اند و از امکانات و زمینه‌های خاص اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی خانواده‌های خود سود می‌جسته‌اند و پدران، برادران، شوهران شاعر و نویسنده، معلمان زن و مرد ادیب، یاور و راهنمای آنان بوده‌اند

تذکره ی اندرونی نه تنها به شرح زندگی و احوال زنان شاعر عصر قاجار در قرن سیزدهم هجری تا نیمه ی قرن چهاردهم می پردازد، بلکه ضمن پرداختن به حساسیت ها و موضوعات مورد علاقه ی این شاعر بانوان درباره ی مفاهیمی همچون عشق، حرمان، اندوه، گله های نمادین، آرزوهای سرکوفته، آزارطلبی، تمایلات صوفیانه ی ضداجتماعی و تلاش می کند از خلال بررسی و شرح این احوالات، پرتویی بر شرایط اجتماعی و فرهنگی زمانه ی آنان نیز بیفکند

پروین اعتصامی (1285-1320) بانوی شاعر میهن ماست. دیوان شعر او یکی از پر خواننده ترین مجموعه اشعار فارسی است. با همه آنکه درباره شعر و شاعری پروین اعتصامی بسیار نوشته اند و گاه مناقشه کرده اند، همواره جای پژوهشی درخور درباره زندگی و خانواده پروین خالی بود. کتاب حاضر به همین حوزه توجه شده،پرداخته است. در این کتاب سعی شده با توجه به اسناد موجود و تحقیقات میدانی، پرتوی نور بر زندگی او افکنده شود.

بخش آغازین کتاب درباره زندگی و خانواده سیمین بهبهانی است. در بخشی دیگر تحت عنوان زن شخصیت زن و دیدگاه های وی درباره آن بررسی و از جمله خاطر نشان شده است: ... کاملا هویدا است که او یک فمنیست لیبرال است و در اشعارش نیز همین گونه ظاهر میشود. فمنیسم لیبرال استفاده و بازتولید نابرابر و استثمارگرانه از زنان را در رسانه ها و فرهنگ عامه مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که برای حل این مشکل قوانینی که فرصتهای برابر را برای زنان به وجود می آورند باید وضع شوند. در بخش سوم، یادداشتهایی درباره غزل درج شده و عنوان گردیده که سیمین یک غزل سرا است. در بخش چهارم کتاب، درباره وزن شعر، همچنین اوزان عروضی اشعار سیمین بهبهانی بررسی شده همچنین بیشترین اوزان عروضی وی معرفی شده است.

سخن از شعر زنانه ممکن نیست مگر این که از تاریخ مردانه و اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران عبور کرده و برب تاریخ زن و سرگذشت زنان شاعر سرزمین خود مکث کنیم. تغییرات فرهنگی را مورد مدافعه قرار دهیم و دریابیم که شاعری زنان با عبور از چه تالاب ها و صحراها و کوره راه هایی به این جا رسیده است و این موضوعی متفاوت است با بررسی تاریخ ادبیات و شعر مردان که پس از بیان وقایع تاریخ عمومی به زیبایی شناسی و قدرت و صنعت شعری آنان می پردازد. رسوخ تدریجی و سپس شتاب یابنده ی افکار حق طلبانه و آزادی خواهانه و مطالبات اجتماعی و فرهنگی زنان را از مشروطه به بعد شاهد هستیم که از نصیحت به مردان و زنان شروع شده و به اعتراض و افشاگری آنان از وضعیت خانوادگی خود و تاختن به طرز سلوک شوهران می رسد. اگرچه این شاعران در اشعارشان از پیشروان اعتراض به وضعیت اسفبار زن ایرانی هستند ولی انگشت اتهامی را به مناسبات جامعه ی مرسالار نشانه نمی روند و نهایت آمال و آرزویشان مرد شدن است

این کتاب، بر اساس تاریخچه و پیشینه تمدن ایرانی با تأکید بر حضور زن در این تمدن و به عبارتی «سهم زن در تمدن ایران» در عرصه‌های مختلف از اسطوره تا ... هنر، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و ... تألیف گردیده است. هدف این کتاب واداشتن بانوی ایرانی به زندگی کردن در بنایی با ستون‌های سربرافراشته از خشت و گل، تحقیر و توهین تاریخی، اثبات مورد ظلم واقع شدن، اثبات منفعل بودن و اثبات جنس دوم بودنش نبوده؛ زیرا در صورتی که بانوی ایرانی مجذوب ظاهر فریبنده آن گردد، قطعا دیر یا زود سقف این بنا بر سرش فرو خواهد ریخت

درباره ی جهان ملك خاتون می توان گفت که در تعظیم عشق و صبر بر جفای محبوب تا به حال شاعری این میزان سخن نگفته است؛ گویی او تنها برای نوشتن از عشق و ناله از فراق می زیسته است. به هر رو، تکرار این مفاهیم در دیوان او شاید به مذاق روحیه ی امروزی ما شیرین نیاید ولی باید به یاد داشت و توجه کرد که او کی بود، در چه قرنی و در چه خانواده ای می زیست و این که توانسته این حجم از شعر را پنهان دارد یا به نحوی نگاه دارد که اکنون به دست ما برسد حتما قصه ای پر نشیب و فراز داشته است که مقدمه اش بر دیوان گویای بخشی از تاریخ زیست زنان است

جهان‌ملک خاتون دختر جلال‌الدین مسعود شاه بن شرف‌الدین محمود شاه اینجو از شاعران قرن هشتم هجری در شیراز است که در شعر به اسم خود یعنی جهان تخلص می‌کرد

گرچه به طور کلی جهان‌ملک خاتون از نظر سنت شعری مردانه‌سراست؛ ولی مقاومت در پذیرش سخنان او به عنوان زنی که با زبان ادب از خواهش‌ها و نفسانیات زنانه سخن می‌گوید، همان حاکمیت زشت دانستن بیان زنان از خواهش‌ها و تمنیات‌شان است. در اینجا همین تعداد اشعار کفایت دارد بر اینکه نه‌تنها او از شهرآشوب‌های مهستی پیش‌تر رفته که اشعار عاشقانه‌اش بدون اشاره به داستانی عاشقانه، از اشعار رابعه بنت کعب قزداری نیز عاشقانه‌تر است؛ اما سایۀ قرون و نام شاعران بزرگ هم‌عصر او و پیدانشدن دیوان کاملش تا همین چند سال پیش، این شاهزادۀ عاشق‌پیشه و به قول عبید زاکانی ظریف و حریف را در سایه قرار داده است.

جهان‌ملک خاتون دختر جلال‌الدین مسعود شاه بن شرف‌الدین محمود شاه اینجو از شاعران قرن هشتم هجری در شیراز است که در شعر به اسم خود یعنی جهان تخلص می‌کرد. وی در مقدمۀ دیوان خویش، خود را جهان بنت مسعودشاه معرفی کرده است. از وقایع زمان حیات جهان‌ملک اطلاعات چندانی وجود ندارد؛ ولی در مقدمه‌ای که بر دیوانش نوشته، مختصری به اوضاع روحی و افکارش اشاره کرده است. در بعضی از غزلیات، جهان‌ملک از سلطان بخت نامی یاد می‌کند که در جوانی درگذشته و او را از فرقت خویش سخت اندوهناک کرده است. از مطاوی کتب تاریخ برمی‌آید که سلطان بخت، نام آخرین همسر جلال‌الدین مسعود شاه بوده که در سال 743 قمری با او ازدواج کرده است. سلطان بخت خواهر دلشاد خاتون دختر دمشق خواجه بود و از ظاهر امر برمی‌آید که میان جهان خاتون و نامادری او سلطان بخت قواعد وداد مستحکم بود و او که پدر را از دست داده بود، در کنار نامادری دلخوش و به دوستی او خشنود بود؛ ولی سلطان بخت بعد از کشته‌شدن شویش چندان نماند و فوت او تأثیری شدید در جهان خاتون برانگیخت که موضوع برخی از اشعار او گردید.

او معاصر حافظ و عبید زاکانی و خواجو بود. زن بودن و شرایط حاکم بر قرن هشتم هجری شیراز، زیستن در سایۀ بزرگان مذکور و سعدی بیش از تمام نگرانی‌هایی که در مقدمۀ منثور ابتدای دیوانش نوشته، بر شعرش تأثیر گذاشته است. جهان‌ملک از نظر کمیت اشعار بیش از تمام شاعران زن تاریخ ادبیات ایران تا قرن حاضر شعر سروده است.

دیوان جهان‌ملک خاتون که اساس بررسی و معرفی این کتاب است، در آغاز چهار قصیده در توحید و نعت پیامبر اکرم و ترجیع‌بندی زیبا و 1413 غزل و تعدادی مراثی برای فرزند ازدست‌رفته‌اش سلطان بخت دارد و در انتها 12 قطعه و 375 رباعی زینت‌بخش دیوان اوست. غزلیات او بالغ بر 15937 بیت است که از 5 تا 21 بیت را دارد. مقدمۀ دیوان او که خودنگاشتی است در ابتدای دیوانش، تنها نمونۀ منثور در این عصر است. این مقدمه افزون بر جایگاه ادبی، ما را با شرایط زندگی نویسنده و نوع اندیشۀ رایج دربارۀ زنان و شاعری و مشاهیر زنان شاعر و نمونه‌ای از اشعار آنان آشنا می‌کند.

از مجموع 1413 غزل جهان‌ملک خاتون، در این گلچین 152 غزل انتخاب شده تا علاقمندان با شیوۀ شاعری او آشنا شوند. افزودن یک قصیده و یک ترجیع‌بند و تعدادی از رباعیات، نشانگر طبع‌آزمایی این بانوی شاعر است. همچنین در مقدمۀ کتاب، افزون بر اشاره به زندگی جهان‌ملک خاتون، دربارۀ شعر او و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری شعر او نیز مطالبی بیان شده است.

.

دانشنامهٔ زنان فرهنگ‌ساز ایران و جهان با عنوان اصلی «زن از کتیبه تا تاریخ»، نخستین دانشنامهٔ زنان است که در ایران چاپ شده‌است.  این کتاب زیرنظر پوران فرخزاد نوشته شده‌است و زندگی‌نامهٔ حدود چهارهزار زن را دربردارد.  این دانشنامه هم در ایران و هم در خارج از ایران با فروش چشمگیری مواجه شد و نقدهای بسیاری بر آن نوشته شد. فرخزاد چند سال را به گردآوری مطالب آن گذراند و به تنهایی مراحل تکمیل کتاب را انجام داد

پس از انتشار نخستین دانشنامه، پوران فرخزاد تصمیم گرفت دانشنامه‌ای مختص زنان ایرانی گردآوری کند و با بازبینی کتاب قبلی خود و افزودن مطالب و مداخل بیشتر، دانشنامه کارنمای زنان کارای ایران (از دیروز تا امروز) را منتشر کرد.  این کتاب شرح زندگی زنان ایرانی از تاریخ باستان تا افراد زنده فعال در عرصه‌های ادبی، هنری، اجتماعی و سیاسی را دربردارد

"دایره المعارف زن ایرانی"، مجموعه‌ای از مقالات بر حسب الفبای فارسی درباره‌ی زن ایرانی است. هدف نهایی و غایی این دایره‌المعارف معرفی زن ایرانی و شناساندن سهم او در تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره‌های مختلف تاریخی است. عبارت زن ایرانی در عنوان این دایره‌المعارف خصوصیات "زن یا زنان ایرانی" را بیان می‌کند

کتاب "دختران رابعه" که بیش از سی نوشته، داستان، شعر و واگویه های درونی زنان را منعکس نموده است در حقیقت توانایی بلند انسانی، قدرت فریاد و فرهنگ یک اعتراض را ترسیم می نماید که با بن مایه های فمینیستی شکل گرفته و در اشکال ادبیات زنانه به عروج مبارزاتی تبدیل گشته است.

کتاب حاضر، تلاشی است در جهت زدودن غبار جعل و افسانه از چهره ادبی شاعره نغزگو، «مهستی گنجوی» و تدوین رباعیات وی با تفحص و تحقیق در ده‌ها منبع معتبر ادبی و تاریخی. مؤلف بیان می‌دارد که «مهستی گنجوی» از بزرگ‌ترین رباعی سرایان تاریخ ادبیات ایران و نخستین شاعره برخاسته از آذربایجان در اواخر سده پنجم هجری در گنجه به دنیا آمد. وی سراینده زیباترین شهرآشوب‌های فارسی در قالب رباعی است. دیوان شهرآشوب‌های «مهستی» به تاراج روزگار رفته و هیچ نسخه‌ای از آن در دست نیست، متأسفانه تحقیقات جامعی درباره زندگی و اشعار او نیز به عمل نیامده است.

این کتاب شامل شش جلد است و شرح احوال زنان برجسته شیعه از فاطمه زهرا تا پروین اعتصامی در آن امده است. جلد اول آن به‌طور کامل به فاطمه زهرا وخصوصیات اخلاقی ایشان اختصاص دارد. در جلد دوم به خدیجه و زینب می‌پردازد . جلد سوم آن با فاطمه بنت اسد، مادر علی بن ابیطالب آغاز می‌شود وتا اواسط آن به شرح‌حال زنان خاندان محمد اختصاص دارد. از اواسط جلد سوم تا پایان سرگذشت زنان دانشمند از فاطمه تا پروین اعتصامی به ترتیب حروف الفبا می‌آید

نگارنده در کتاب با فراهم آوردن زندگی‌نامه‌ای از زنان شاعر از دوره‌های نخستین شعر فارسی تا عصر حاضر، اندیشه و افکار زنان را بررسی می‌نماید . وی در مقاله‌ای با عنوان((زن، شعر، اندیشه)) ضمن قیاس دیدگاه‌های زنان و مردان در انتخاب موضوع شعر، واژه گزینی و جوشش دورنی، سیر تحول و تکامل شعر در میان زنان شاعر ایرانی را بررسی می‌کند .در متن حاضر به نمونه‌هایی از شعر و زبان ویژه شاعران اشاره شده و در پایان فهرست منابع به چاپ رسیده است

در کتاب حاضر، نگارنده اشعار و ترانه‌های عامیانه را بر اساس موضوع تقسیم‌بندی نموده است و در لا به لای این ترانه‌ها از ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی مانند وجود اسم‌ها در اشعار و ترانه‌ها، جنبه‌های ادبی اشعار و ترانه‌ها، ترانه‌های زنانه، چگونگی آرایش و پوشش و زینت‌ آلات زنان و مسائلی از این دست یاد کرده است. به گفته‌ی وی محتوای این ترانه‌ها بیانگر غریزی و انتظارات جامعه‌ی ایرانی از زنان است و هم نشان دهنده‌ی پاسخی که زنان ترانه در قبال خواست‌ها و انتظارات اجتماعی منعکس کرده‌اند.

نویسنده در این کتاب به بررسی جایگاه زن در ترانه‌ها و اشعار و عامیانۀ مردم ایران‌زمین پرداخته است. نویسنده در گردآوری ترانه‌ها و اشعار عامیانه، لالایی‌ها را که مظهر آرزوها و خواست‌ها و ترس‌ها و نیازهای روحی زنان است و اشعار و ترانه‌های عروسی که به آداب و رسوم و تشریفات خاص خود همراه است، توجه نداشته است..

مختصر نگاهی به پس منظر چهره زن در گستره تاریخ، عایشه شاعر نشسته بر چکادهای اندوه و شکوه، خدیجه سلطان، گنابیگم، خانم کوچک، محجوبه هروی، مستوره غوری، بی بی سنگی کابلی.

یادداشت از آکادمیسین دکتر جاوید: در طول تاریخ درخشان کشور عزیزمان، وضع و حال نسوان که نیمی از پیکره جامعه را تشکیل می دهند نه تنها طرف توجه و عنایت قرار نگرفته بلکه همواره دستخوش عصبیت ها، تبعیض پسندی ها و بی لطفی های مردان خودخواه، واقع شده و به شیوه های گوناگون حقوق حقه آنان پایمال گردیده است. مردان عنعنه پسند و خودسر که همه نعمت های مادی و امتیازات معنوی را موهبت آسمانی و مختص به خود میدانستند. عرصه سخن و سخنوری را که در واقع لازمه زندگانی و چکیده عواطف بشری است نیز جز قلمرو و مایملک خود می شمردند و به این ترتیب هیچ گونه ارج و اهمیتی به جلوه های فکری و تجلیات ذوقی جنس لطیف قایل نشده وای بسا که آنان را از نعمت تحصیل و سواد آموزی محروم میداشتند و به نظر بنده برده می نگریستند.

معدودی از زنان سنت شکن و پر شهامتی را چون رابعه بلخی می شناسیم که در برابر این بی عدالتی و ستمگری بپا خواسته و قهرمانانه زنجیر توفق طلبی و امتیاز جویی را در هم شکسته است. در کتب تاریخ و تذکره بندرت بنام زنان و کارنامه های درخشان شان برمیخوریم و این امر مبین آنست که حتی واقعه نگاران نیز بنا بر ملاحظاتی جرات نکرده اند که حدیث قهرمانی ها و فداکاری های آنان را بقید قلم درآورند و شرح حال و احوالشان را دفتر نمایند. شاید از بیم آنکه نشود طرف طعن و لعن از خودراضیان و کوتاه بینان قرار نگیرند و کارشان معروض توجیهات دیگر نگردد.

صاحبان تذکره چون لباب الالباب عوفی که فعلا قدیمیترین تذکره به حساب می رود برای اولین‌بار نام رابعه را می‌برد و نمونه کلامش را ارائه می‌کند اما شیرخان لودی درمراة الخیال به تفصیل از زنان سخنور یاد می کند و ترجمه احوال عده ایی از آنان را می آورد. این امر رفته رفته طرف توجه بیشتر قرار گرفت و کتاب های خاصی درباره زنان نگاشته آمد، از اختر تابان گرفته تا مشاهیر النسوان از تذکرةالخواتین تا خیرات حسان.

در افغانستان نشر جریده ارشادالنسوان در عهد امانیه و همچنین انتشار چهار مجلد کتاب درباره زنان به نام امان النسوان قدمهای ارزنده و برازنده در این زمینه به شمار می‌آید. پرده نشینان سخنگوی تألیف ماکه رحمانی و پشتنی میر منی نیز در حقیقت دنبال این اقدام شریف است.

ناگفته نگذاریم که نخستین بار صد سال پیش در حوضه وسیع فرهنگی زبان فارسی دیوان اشعار عایشه درانی به چاپ رسیده است. بعد از انقلاب ثور به خصوص در این اواخر توجه به حال و احوال زنان بیش از پیش صورت گرفته است بنابرهمین منظور دیپارتمنت دری متوجه این نکته بوده است که کار اساسی درباره زنان صورت بگیرد چنانچه این امر مهم بعهده همکار محترم و دانشمند ما پروین سینا گذاشته شد تا این مامول را برآورده سازد. محترم پروین سینا با صرف مساعی فراوان و استقصای کامل در پی جمع آوری مواد لازم برآمد و تا آنجا که مقدور بود تمام مآخذ و اسناد را مرور و مطالب مفید و لازم را جهت روشن ساختن زوایای زندگانی زنان قرن دوازدهم و سیزدهم جمع آوری نمود و پس از تحلیل اشعار و شیوه کلام آنان نمونه‌های دلچسبی از ایجادیات آنان را ارائه کرد.

در این مجموعه تنی چند از شاعران زن پارسی‌گوی در کشورهای افغانستان، ازبکستان، پاکستان، تاجیکستان، عثمانی، قفقاز، و هندوستان معرفی شده سپس تصویری از هر یک به همراه نمونه‌ای از اشعار آنان به چاپ رسیده است.

شاید تاکنون توجه زیادی به حضور زنان و تأثیرشان در ماندگاری و بقای ترانه و استمرار آنها در مراسم گوناگون فردی و اجتماعی نشده است. این کتاب حاصل تلاش زنانی است که با تلاش شگرف خود بندبند زندگی مردم این دیار را زنده‌دلانه و جسورانه به ترانه پیوند زده‌اند و هیچ مظهری از مظاهر حیات را از شعر بی‌بهره نگذاشته‌اند تا جایی که می‌توان آنان را شاعرترین زنان جهان دانست. شعرهای این کتاب از سراسر نقاط ایران جمع‌آوری شده است و همگی با گویش‌های متفاوت آوانگاری شده است تا برای خوانندگان عزیز قابل خواندن باشند.

شعر فارسی دری در نیم قرن اخیر، وارد تحول عظیمی گردیده است. شاعره‌های فارسی گوی در خط جدید تکاملی شعر فارسی که با "نیما" آغاز گردید، جلوه‌های درخشان داشته و دارند. جای دفتری که دربرگیرنده جدید شعر فارسی، در آفرینشهای شاعره‌های ما باشد در میان آثار ادبی کشور خالی بود. از این رو دفتر حاضر، که شاعر و نویسنده جوان "عطا" تالیف نموده است، از جهت شمول بر قلمرو وسیع شعر فارسی دیروز و امروز در کار شاعره‌ها از ارزش فراوانی برخوردار است. مزیت این دفتر بر دفترهای نظیر این است که هم شعر معاصر را نمایانده و هم ابراز نظرها از دانش تئوریک جدید درباره شعر مایه دارند. البته این سخن به معنی کم‌بها دادن به کار دیگران در این مورد نیست، مسلم است آن عده که قبلا آثار زنان سخنور را گرد آورده‌اند، شاهد تحول جدید شعر فارسی نبوده‌اند.

آنچه در این کتاب درباره‌ی «حالات شعری طاهره قرةالعین» می‌خوانید، چهره‌گشایی ازین شاعر در شعر اوست. درباره‌ی طاهره‌ قرةالعین تاکنون کم نوشته نشده است. او را یکی از آوازه‌گران دلیر جنبش بابی در نیمه‌ی قرن نوزدهم در ایران دانسته‌اند که در جوانی جان بر سر ایمان خود گذاشت. همچنین او را زنی زیبا، سخنور، با شخصیتی شگفت توصیف کرده‌اند که برای نخستین بار حجاب از سر برگرفت و در برابر ساختارهای اجتماعی و دینی عصر خود شورید. در این میان آنچه کمتر بدان پرداخته شده شعر اوست. آیا شعرهایی که اینجا و آنجا از طاهره نقل شده به‌راستی همه از آن خود اوست؟ این شعرها امروز با ما چه می‌گویند؟ طاهره و شعرش در تاریخ ادبیات زنانه‌ی ایران از رابعه تا فروغ فرخزاد چه جایگاهی دارد؟ در این کتاب نویسنده کوشیده از منظری ادبی به پاسخ‌هایی برای این پرسش‌ها نزدیک شود.

کتاب حاضر، به بررسی و تشریح شعر زنان ایرانی از «رابعه» تا «پروین دولت‌آبادی» می‌پردازد. مؤلف بیان می‌دارد که در تاریخ ایران، زنان فرهنگ‌ساز اغلب شاعرند. درواقع شعر محملی بوده که زنان توانسته‌اند به نحوی مقبول، توان خود را در آن به عرصه ظهور برسانند. شعر که نمادی از زیبایی، هماهنگی و نجوای درون است وقتی از چشمه وجود زن که خود سرچشمه عاطفه، عشق و مهربانی است، می‌تراود آمیزه‌ای برمی‌آید در اوج شکوه و کمال. زنی که شعر می‌سراید بارانی است که می‌بارد و طراوت می‌افزاید. شعر یکی از معدود عرصه‌هایی است که زنان بیش از دیگر عرصه‌های هنری برای بیان احساسات، تجربه‌ها و خواسته‌های درونی به آن روی آورده‌اند.

از آنجایی که تاکنون تذکره‌ها و سفینه های شعری کمتر و بندرت از زنان شاعر و اشعار آنان یاد نموده‌اند، و نیز از آنجایی که سوای چند تذکره مختصر و ناقصی که در خصوص زنان شاعر نوشته شده، تذکره دیگری در دست نیست، راقم این سطور بر آن گردید تا در این موضوع کتاب نسبتاً جامعی را ارائه نماید. بر این اساس و جهت نیل بدین هدف بود که کتابهای بسیاری مورد تحقیق و کنکاش قرار گرفت و از خلال آن نیز صدها شاعر زن پارسی گوی چهره نموده، مکشوف گردید. اما بنا بر آنکه تحقیق و نگارش این کتاب کار چند ساله ایی را می طلبید، مناسب به نظر آمد تا در طی این زمان چند ساله، هر از چندی سفینه ایی از غزل و شعر زنان منتشر گردد

کتاب «سکوت کهن آینه ها» نوشته زهرا طاهری توسط نشر« ثالث» منتشر شده است. در ادب فارسی زندگی و شعر سرایندگان زن به دلیل شرایط فرهنگی و شایست و ناشایست های عرفی، به بی مهری حافظۀ تاریخ دچار گشته و به تدریج محو و بی رنگ شده است. زنان ایران در طول تاریخ، شاعران گمنام قسمت عظیمی از ادبیات شفاهی در قالب لالایی ها، ترانه ها، واسونک ها و سوگ سروده ها بوده اند و در حفظ و انتقال آنها هم سهم چشمگیری داشته اند. این ترانه ها، روایت عشق و درد و شادی و تنهایی زنان شاعری است که امکان نوشتن سروده های خویش را نداشته اند و گمنامی به آنها جرئت گریززدن از تنگناهای اخلاقی و اجتماعی و سخن گفتن از آرزوها و خواسته ها و رنج هایشان را داده است. این کتاب نگاهی است به شعر و زندگی عالمتاج قائم مقامی، شاعری که بنای ذهن و زبان زنانه را در ادب فارسی پی ریخت. او در اواخر دوران حکومت قاجار در خاندان میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی وزیر اصلاح طلب دورۀ ناصری زاده شد و 23 ساله بود که فرمان مشروطه به امضا رسید. بنابراین می توان شعر او را شعر عصر مشروطه و دوران پس از آن دانست. عالمتاج در دوران زندگی اش به شاعری شناخته نشد؛ چراکه شعرهایش را در خفا می سرود و آنها را پنهان می کرد. شعر او آینه ای است در برابر زندگی زن ایرانی در یک عصر پرآشوب نابسامان و او خود سمبل زنی است هوشمند و آزادی خواه که در این آشوب و نابسامانی ارزش های انسانی خود را ارج می گذارد و به فرمان برداری کورکورانه از قوانین عرفی گردن نمی نهد، حتی اگر پایان راهش به قربانی شدن در مسلخ تنهایی منتهی شود. زندگی عالمتاج نمونۀ زندگی زنانی است که بی رحمانه در گردش گردونۀ بی فرهنگی، عقب افتادگی و بی رحمی جوامع قرون وسطایی حرام می شوند؛ اما می گویند و می سرایند و می نویسند تا دریچه ای به آگاهی بر دیگران بگشایند. بیست سال پس از مرگ عالمتاج، فرزندش پژمان بختیاری 917 بیت از اشعار او را که در لابلای دفترها و کتاب هایش یافته بود، جمع آوری و چاپ کرد و این درست سالی بود که شعر نو فارسی به مرحلۀ شیفتگی به شعر نیمایی پا نهاده بود و فروغ داشت آخرین شعرهای زندگی اش را می نوشت. دیوان عالمتاج بی سروصدا چاپ شد، به دلیل قالب و فرم عروضی و شکل و شمایل سنتی اش مورد توجه قرار نگرفت. عالمتاج قائم مقامی «ژاله» اولین زن شاعری است که در شعرش هم از زندگی خود سخن گفت و به عبارتی شعر شخصی سرود و هم از دیدگاه یک زن به طرح مسائل اجتماعی پرداخت. او همچون برخی از دیگر شاعران زن که شعرهای خود را برای مسکوت گذاشتن و در پرده نگه داشتن خواسته ها و دیدگاه هایشان یا از بیم تکفیر بدعت نهادن شعر زنانه سوزانده اند، مجموعه غزلیات خود را به آتش سپرد. این پدیدۀ شعرسوزان سروده های شخصی و عاشقانه در تاریخچ شعر زنان بدون تردید زاییدۀ ترس از اتهام پا بیرون نهادن از دایرۀ عرف و اخلاق بوده است و این زنان به خوبی دریافته بودند که گوش نامحرم جامعۀ عصرشان جای پیام سروش حس و ادراک آنان نیست. مهر داغ خوردن فروغ در دورۀ کوتاهی بعد از پروین و عالمتاج و پچ پچه هایی که پس از چاپ شدن شعرهای شخصی اش روزگار این شاعر را برای دوره ای از زندگی کوتاهش تار ساخته بود، به روشنی دلیل شعرسوزان پروین اعتصامی و عالمتاج قائم مقامی را بیان می کند.

آنتولوژی شعر «شاعران فرامن»، آشنایی با تجربه‌های فرمی پیشگامانی است که نگاه تازه به ادبیات داشته‌اند. شعرشان از لحاظ زبانی و ساختاری به افق‌های جهانی نزدیک‌تر است. شاعرانی که با چالش‌گری در اندیشه‌های مدرنیزم و پست مدرنیزم به عرصه‌ی جهان ادبیات آمدند تا از منظری نو به هستی بنگرند. با رویکرد‌های معترضانه، سرگردانی‌های خویش را به رشته‌ی تحریر درآورده‌اند، و در جهت مولفه‌های تعارضی حضور خود را در جامعه اعلام کرده‌اند. آن‌چنان که سرکشی و عصیان در لابه‌لای سطور شعرها یافت می‌شود.

بحث محوری این کتاب، شعر زنان ایرانی است. شعری که به طور کلی نوع، معاصر و مدرن نامیده می شود. از این منظر با توجه به وسوسه ی نوآوری که با شعر شمس کسمایی آغاز می شود، سیر تکوینی (شعر امروز، زن امروز) را بر بستر فراز و نشیب و تحولات سیاسی - اجتماعی و هنری دنبال کرده ایم.

شعر زن در ایران، از آغاز تا امروز، همراه با تحولات فراوان و در هر دوره از حیات تاریخی خود، به مقتضای دگرگرونی شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، تابع زیبایی شناسی جدیدی بوده است.

به همین سبب، مروری بر تفاوت های شعری زنان پارسی گوی ایرانی در سده ها و دهه های مختلف و بررسی بسترهای اجتماعی پدید آمدن این تفاوت ها، شایسته تامل است.

در دیباچه کتاب حاضر، سیر تحولات تاریخی شعر زن در ایران، معرفی شاعران زن پارسی سرای ایرانی در دوره‌های مختلف، ویژگی های مترتب بر آثار شاعران و سبک شناسی اجمالی این آثار مطمح نظر بوده که از قرن چهارم هجری آغاز و به دهه ی حاضر ختم شده است.

در ادامه، نمونه ی آثار چهره های شاخص شعر زن، بویژه از دهه چهل به این سو، فراهم آمده است. این آنتولوژی، که برای نخستین بار به دست آورد های جدید شعر نسل نو شاعران زن ایرانی نیز پرداخته است، مجموعه ایی مفید برای پژوهندگان و علاقمندان شعر امروز است

سیر طبقه‌بندی شاعران در این کتاب بر اساس سال تولدشان است. یعنی سال تولدشان برای پشت‌سر هم آمدن شاعران ملاک قرار گرفته است. همچنین معیارهایی که برای انتخاب این شعرها بوده، هم معیارهای ادبی و زیبایی‌شناختی بوده و هم معیارهای جامعه‌شناختی و روان‌شناختی. خیلی تلاش شده تا بر اساس دفترهای شعر، مجموعه‌ها، منتخب‌ها، مجله‌ها و حتی وبسایت‌های ادبی ۳۵۰ شاعر را انتخاب شود، می‌شود گفت این کتاب حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد شاعران خانم معاصر را پوشش می‌دهد، اما به دلیل این‌که در طول این دو دهه دفترهای شعر زیادی منتشر شده که در کتابخانه‌ها وجود ندارد و یا در کتاب‌فروشی‌ها خیلی عرضه نمی‌شده، ممکن است تعدادی از این خانم‌های شاعر در این‌ کتاب نباشند. صد سال شعر زنان ایران از سال 1299 الی 1399 می باشد. شمار زنان شاعر ایرانی و فارسی‌گو در دوره‌های متقدم، به نسبت مردان شاعر، محدود بوده، و از این گروه محدود هم آثار اندکی به یادگار مانده است. با این همه، با آغاز جریان تجدد فرهنگی و ادبی از حدود نیمه سده نوزدهم، به تدریج، زنان ایرانی نیز مجالی برای حضور در قلمرو فرهنگ و ادبیات یافتند. پس از وقوع انقلاب مشروطه در آغاز سده بیستم، این مجال شکلی عینی‌تر به خود گرفت و

رسم بر این است که نگاه مردان (یا نگاه مردانه زنان) نمایانگر وضعیت زنان باشد، ولی در این کتاب سعی شده با نشان دادن جایگاه زنان، مردان نیز بهترنمایانده شوند. در این راه سخن با فرد یا مرد معینی نیست بلکه اگرچه مردها همه به طور تک تک می توانند از عاملان ستم باشند ولی مناسبات مردم سالاری که در نهادها، قوانین و احکام و عادات اجتماعی جامعه وجود دارد بزرگترین عامل ستم بر زنان بوده است.